Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Szczecinie

UZASADNIENIE

Sąd Rejonowy w Stargardzie, po rozpoznaniu sprawy z powództwa I. M. i M. M. przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie (...), o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego, wyrokiem z dnia 21 maja 2019 r. pozbawił tytuł wykonawczy w postaci wyroku Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 3 listopada 2000 r. sygn. I C 500/00 wykonalności w części obejmującej roszczenie główne oraz odsetki ponad kwotę 22.600 zł (pkt I) oraz zasądził od pozwanego na rzecz powodów solidarnych 1006 zł tytułem kosztów procesu (pkt II).

Sąd Rejonowy oparł powyższe rozstrzygnięcie na następujących ustaleniach faktycznych i prawnych.

Sąd Okręgowy w Szczecinie w dniu 3 listopada 2000 r. wydał wyrok, którym zasądził solidarnie od J. M., J. S. i Z. S. na rzecz Funduszu (...) w likwidacji w W. kwotę 20.105 zł wraz odsetkami ustawowymi od dnia 31 stycznia 1997 r. do dnia zapłaty oraz zasądził od pozwanych na rzecz powoda kwotę 3.607,40 zł tytułem kosztów postępowania. Dnia 25 września 2001 r. wyrokowi nadana została klauzula wykonalności.

Sąd Okręgowy w Szczecinie postanowieniem z dnia 28 czerwca 2007 r. nadał klauzulę wykonalności ww. wyrokowi przeciwko małżonce dłużnika T. M., z ograniczeniem jej odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością ustawową T. i J. M.. Postanowienie uprawomocniło się w dniu 13 lipca 2007 r.

Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim postanowieniem z dnia 21 grudnia 2007 r. stwierdził, że spadek po T. M., zmarłej w dniu 13 października 2007 r., na podstawie ustawy z dobrodziejstwem inwentarza nabyli: mąż J. M. oraz synowie M. M. i I. M. - w udziałach po 1/3 części. Orzeczenie uprawomocniło się dnia 12 stycznia 2008 r.

Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim postanowieniem z dnia 29 kwietnia 2008 r. wydanym w sprawie I Ns 371/08, nakazał sporządzić spis inwentarza po T. M. i powierzył jego sporządzenie Komornikowi Sądowemu przy Sądzie Rejonowym w Stargardzie Szczecińskim M. O..

W dniu 12 grudnia 2008 r. Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym w Stargardzie Szczecińskim M. O. w sprawie KM 4436/08 sporządził spis inwentarza po T. M., w którym w stanie czynnym spadku wskazał, że zmarła posiadała 2 ha gruntu rolnego w R., jednak brak jest danych adresowych do wyceny przez biegłego.

Postanowieniem z dnia 18 czerwca 2009 r. Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym w Stargardzie Szczecińskim J. O. podjął z udziałem spadkodawców dłużnika - M. M. i I. M. zawieszone postępowanie egzekucyjne, prowadzone z wniosku Skarbu Państwa, na podstawie wyroku Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 3 listopada 2000 r.

Sąd Okręgowy w Szczecinie postanowieniem z dnia 30 stycznia 2015 r. nadał ww. wyrokowi klauzulę wykonalności na rzecz Skarbu Państwa – Wojewody (...) i przeciwko spadkobiercom T. M.: J. M., M. M. i I. M..

Sąd Rejonowy w Stargardzie postanowieniem wydanym dnia 23 marca 2017 r., w sprawie I Ns 2108/16, postanowił uzupełnić spis inwentarza po T. M. i powierzył go zastępcy Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w Stargardzie M. O. – asesorowi komorniczemu Ł. B..

W dniu 3 września 2018 r. Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym w Stargardzie Ł. B., w ramach postępowania KM 4436/08 sporządził uzupełniający spis inwentarza sporządzonego dnia 12 grudnia 2008 r. ustalając stan czynny spadku po T. M. w postaci nieruchomości niezabudowanej, stanowiącej działkę nr (...) o powierzchni 20328 m.kw. położoną w R., gmina K., o wartości 22.600 zł.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Rejonowy uznał powództwo oparte na art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. za częściowo zasadne. Sąd pierwszej instancji uznał, że skoro powodowie nabyli spadek z dobrodziejstwem inwentarza i w myśl art. 1031 § 2 k.p.c. ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku, to byli uprawnieni do żądania ograniczenia wykonalności tytułu wykonawczego do wartości odziedziczonej nieruchomości, ustalonej w spisie inwentarza na 22.600 zł.

Apelację od powyższego wyroku wywiódł pozwany Skarb Państwa - Wojewoda (...), wnosząc o jego zmianę w całości i zasądzenie od powodów solidarnie na rzecz pozwanego kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Zaskarżonemu orzeczeniu apelujący zarzucił naruszenie prawa procesowego przez błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, w szczególności art. 319 k.p.c. w zw. z art. 837 k.p.c. wskutek przyjęcia, że pomimo niezastrzeżenia przez Sąd Okręgowy w Szczecinie w klauzuli wykonalności nadanej postanowieniem z dnia 30 stycznia 2015 r. w stosunku do powodów ograniczenia ich odpowiedzialności do stanu czynnego spadku po T. M., odpowiadają oni jedynie do stanu czynnego spadku, co skutkowało niezasadnym pozbawieniem wyroku z dnia 3 listopada 2000 r. wykonalności w części obejmującej roszczenie główne oraz odsetki ponad kwotę 22.600 zł.

W uzasadnieniu apelacji pozwany podniósł, że skoro w postanowieniu nadającemu klauzulę wykonalności wyrokowi z dnia 3 listopada 2000 r. nie zastrzeżono odpowiedzialności powodów do stanu czynnego spadku, a postanowienie to nie zostało zaskarżone, to sąd winien oddalić powództwo. W obecnym stanie sprawy pozwany nie posiada prawa do prowadzenia w stosunku do powodów postępowania egzekucyjnego ponad kwotę 22.600 zł, co uniemożliwia mu pełne zaspokojenie roszczeń objętych wyrokiem wydanym w sprawie I C 500/00.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

apelacja nie zasługiwała na uwzględnienie.

Sąd Okręgowy podziela ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd Rejonowy, które - po uzupełnieniu jak niżej - czyni integralną częścią niniejszego uzasadnienia, a w konsekwencji również podstawą swojego rozstrzygnięcia.

Zdaniem Sądu Odwoławczego, Sąd pierwszej instancji dokonał również trafnej oceny prawnej żądania pozwu, uznając, że w okolicznościach rozpoznawanej sprawy powodowie mogą zrealizować swoje uprawnienie wynikające z art. 1031 § 2 k.c. w trybie powództwa przeciwegzekucyjnego.

Apelacja nie zawiera argumentów skutecznie podważających zasadność przyjętego stanowiska.

Nietrafny jest zwłaszcza zarzut naruszenia przepisów art. 319 k.p.c. w zw. z art. 837 k.p.c., gdyż w okolicznościach rozpoznawanej sprawy powyższa regulacja nie znajdowała zastosowania.

Przepis art. 319 k.p.c. ustanawia szczególną zasadę wyrokowania, przewidzianą dla przypadków, w których pozwany ponosi odpowiedzialność z określonych przedmiotów majątkowych albo ograniczoną do wysokości wartości określonych przedmiotów majątkowych (np. odpowiedzialność spadkobiercy przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza).

Wierzyciel będący pozwanym w niniejszej sprawie nigdy nie wytoczył powództwa przeciwko M. i I. M. i nie zapadł przeciwko nim wyrok uwzględniający powództwo. Tym samym nie istniała możliwość zastrzeżenia w treści wyroku prawa do powołania się na ograniczenie odpowiedzialności w toku postępowania egzekucyjnego.

Z kolei art. 387 k.p.c. wyraża zasadę ograniczenia egzekucji, według której dłużnik może się powoływać na ograniczenia egzekucji tylko wtedy, gdy ograniczenie to zostało zastrzeżone w tytule wykonawczym. Brak takiego zastrzeżenia, pomimo istnienia ograniczenia, nie stanowi przeszkody do wytoczenia powództwa przeciwegzekucyjnego. Przeciwnie w takiej sytuacji jedyną drogą, jaka pozostaje dłużnikowi jest wytoczenie powództwa z żądaniem ograniczenia wykonalności tytułu wykonawczego do majątku, z którego w danym wypadku dłużnik odpowiada.

Natomiast odnosząc się do ogólnikowo sformułowanego zarzutu naruszenia prawa procesowego przez częściowe pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego do stanu czynnego spadku po T. M., pomimo niezastrzeżenia takiego ograniczenia w klauzuli wykonalności, Sąd Okręgowy wskazuje, że generalnie podziela pogląd, iż dłużnik, który nie uzyskał zastrzeżenia w trybie art. 319 k.p.c. bądź art. 792 k.p.c. nie może w drodze powództwa opozycyjnego uzyskać zmiany brzmienia tytułu wykonawczego wydanego przeciwko niemu.

Wydane w niniejszej sprawie orzeczenie znajduje jednak oparcie w tym nurcie orzecznictwa, według którego powyższy pogląd odnosi się do sytuacji typowych, standardowych. W sytuacjach natomiast nietypowych pogląd ten należy zliberalizować i zastosować szerszą wykładnię przepisu art. 840 § 1 pkt 2) k.p.c., pozwalającą na wyeliminowanie rażącej niesprawiedliwości, spowodowanej chociażby uchybieniami formalnymi sądu, zaniechaniami wierzyciela, czy wreszcie zaniedbaniami dłużnika usprawiedliwionymi szczególnymi okolicznościami ( vide: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 września 1985 r., III CZP 49/85).

Za trafnością powyższego stanowiska przemawia również to, że nie istnieje żaden zamknięty katalog zdarzeń, których zajście po powstaniu tytułu egzekucyjnego dawałoby podstawę do wystąpienia z powództwem z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. Uszczegółowienie tych zdarzeń pozostawiano judykaturze i doktrynie (tak m.in. K. Golinowska [w:] Kodeks postępowania cywilnego..., t. 2, red. J. Jankowski, 2019, komentarz do art. 840, nb 20; H. Pietrzkowski [w:] Kodeks postępowania cywilnego..., t. 5, red. T. Ereciński, 2016, komentarz do art. 840, nb 16).

Istotą powództwa opozycyjnego z art. 840 k.p.c. jest wykazanie, że tytuł wykonawczy nie odpowiada istotnemu i rzeczywistemu stanowi rzeczy (tak T. Ereciński (red.), H. Pietrzkowski, Komentarz do art. 840 k.p.c., Stan prawny 2016.03.15, Lex).

Zgromadzony w niniejszej sprawie materiał daje podstawy do uzgodnienia stanu prawnego wyrażonego w klauzuli z rzeczywistą sytuacją prawną dłużników przez ograniczenia wykonalności tytułu wykonawczego w odpowiedniej części.

Mając na uwadze merytoryczny charakter postępowania apelacyjnego Sąd Okręgowy, w oparciu o materiał dowodowy zgromadzony przed Sądem pierwszej instancji, uzupełnił ustalenia faktyczne w niniejszej sprawie o okoliczność, że wartość stanu czynnego spadku po T. M. wynosi 22.600 zł. Ponadto Sąd Okręgowy ustalił, że w uzasadnieniu postanowienia Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 30 stycznia 2015 r., sygn. akt I Co 298/14 zaznaczono, iż przejście obowiązku na spadkobierców T. M. zostało wykazane przez wierzyciela postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku, z którego wynika, że spadkobiercy nabyli spadek z dobrodziejstwem inwentarza. (Dowody: protokół uzupełniający spis inwentarza z dnia 3.09.2018 r. - w aktach I Ns 2108/16, k.84; postanowienie Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 30.01.2015 r. - w aktach Km 3513/05, k.338)

Zdaniem Sądu Odwoławczego, w okolicznościach rozpoznawanej sprawy nieuwzględnienie z urzędu przez Sąd Okręgowy w Szczecinie faktu, że powodowie nabyli spadek z dobrodziejstwem inwentarza czyni okoliczność sporządzenia (końcowego) spisu inwentarza w dniu 3 września 2018r. zdarzeniem przesądzającym o wyczerpaniu granic ich odpowiedzialności do wysokości masy czynnej spadku.

Dopiero wówczas bowiem nastąpiło zdarzenie prawne, które spowodowało powstanie w świadomości powodów wystąpienia zjawiska, z którym przepisy prawa materialnego łączą niemożność prowadzenia egzekucji zobowiązania stwierdzonego w tytułu wykonawczym, z uwagi na ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe (art. 1031 § 2 k.c.). Do 2018 r. powodowie nie mieli bowiem pełnej świadomości tego, czy stan czynny spadku jest mniejszy aniżeli wierzytelność stwierdzona tytułem wykonawczym czy też nie, a w konsekwencji, czy zastrzeżenie w tytule wykonawczym ograniczenia ich odpowiedzialności za długi spadkowe będzie istotnie konieczne. Tym samym po powstaniu tytułu egzekucyjnego nastąpiło zdarzenie, wskutek którego zobowiązanie nie może być egzekwowane w rozumieniu art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., co determinowało zasadność żądania powodów pozbawienia kwestionowanego tytułu wykonawczego w części, to jest ponad kwotę 22.600 zł wyznaczającą stan czynny spadku wynikający ze spisu inwentarza.

Pogląd, iż dokonanie spisu inwentarza jest zdarzeniem w rozumieniu art. 840 § 1 pkt 2) k.p.c. został wyrażony m.in. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 6 grudnia 2012 r., I ACa 337/12.

Zdaniem Sądu drugiej instancji, w sprawie niniejszej zachodzą również inne nietypowe okoliczności, usprawiedliwiające wytoczenie powództwa przeciwegzekucyjnego na podstawie art. 840 § 1 pkt 2) k.p.c. przez spadkobierców dłużnika (a ściślej: małżonki dłużnika), przeciwko którym nadano wadliwą klauzulę wykonalności, tj. bez zastrzeżenia ograniczenia ich odpowiedzialności.

I tak, w normalnym, typowym toku zdarzeń, fakt odpowiedzialności następcy tylko z określonych przedmiotów albo do wysokości ich wartości skutkuje - stosownie do art. 792 k.p.c. - dokonaniem obowiązkowego zastrzeżenia mu w klauzuli wykonalności prawa powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczoną odpowiedzialność, jeżeli prawo to nie jest już zastrzeżone w tytule egzekucyjnym.

Sąd Okręgowy w Szczecinie rozpoznający wniosek wierzyciela o nadanie klauzuli wykonalności w trybie art. 788 k.p.c., na podstawie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza powinien był z urzędu umieścić zastrzeżenie w klauzuli wykonalności, czego jednak nie uczynił.

Po drugie, w normalnym, typowym toku zdarzeń, wierzyciel - Skarb Państwa, wnioskujący o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko następcy dłużnika na podstawie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza powinien wnioskować o nadanie klauzuli wykonalności z zastrzeżeniem, o którym mowa w art. 792 k.p.c. W przypadku zaś braku ww. wniosku lub niezastrzeżenia przedmiotowego prawa w klauzuli, powinien złożyć wniosek o uzupełnienie orzeczenia w trybie art. 351 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Wierzyciel mógł wreszcie domagając się prowadzenia egzekucji przeciwko następcom zmarłej dłużniczki wskazać świadczenie w wysokości odpowiadającej czynnej wartości spadku, czego jednak również nie uczynił. Godzi się przy tym zauważyć, że w odpowiedzi na pozew w niniejszej sprawie pozwany zapewnił, że „będzie dochodził należności do wysokości stanu czynnego spadku” (k.42), co jednak się nie stało.

Po trzecie, w normalnym, typowym toku zdarzeń dłużnik może złożyć zażalenie na postanowienie sądu co do nadania klauzuli wykonalności (art. 795 k.p.c.). W omawianym jednak przypadku dłużnikom zażalenie nie przysługiwało, ze względu na brak substratu zaskarżenia (brak rozstrzygnięcia co do zastrzeżenia), a nadto mogli oni pozostawać w usprawiedliwionym przekonaniu, że orzeczenie Sądu Okręgowego w wystarczającym stopniu chroni ich interesy, skoro w jego uzasadnieniu przytoczono postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Do nietypowych okoliczności rozpoznawanej sprawy należy również zaliczyć wyjątkowo długi czas trwania postępowania egzekucyjnego Km 3513/05. Od momentu wydania tytułu egzekucyjnego do nadania klauzuli wykonalności przeciwko dłużnikom - powodom w niniejszej sprawie upłynęło ponad czternaście lat, w ciągu, których wysokość egzekwowanej należności drastycznie wzrosła na skutek naliczania odsetek za opóźnienie i kosztów postępowania egzekucyjnego. (Dość wskazać, że wartość przedmiotu zaskarżenia oznaczono w apelacji na kwotę 65.441,68 zł, mającą wszak odpowiadać różnicy aktualnej wysokości wierzytelności i kwoty, co do której dokonano kwestionowanego pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego). Powodowie nie mieli wpływu na tempo i skuteczność podejmowanych w tym czasie czynności egzekucyjnych, a pomimo tego obecnie to na nich spadł ciężar spłacania wieloletnich zaległości trzech innych dłużników.

Powyższe wyjątkowe okoliczności przemawiają za ostateczną trafnością zaskarżonego wyroku uwzględniającego częściowo powództwo opozycyjne obu powodów.

Zdaniem Sądu Odwoławczego działania wierzyciela wobec powodów wykraczają poza granice przysługującego mu prawa do skutecznego egzekwowania wierzytelności określonej w tytule wykonawczym, przy równoczesnym nieposzanowaniu wszystkich uprawnień przysługujących dłużnikom.

Sąd Okręgowy w obecnym składzie podziela pogląd, że art. 5 k.c. może stanowić samodzielną podstawę powództwa z art. 840 § 1 pkt 2) k.p.c. w odniesieniu do tytułów wykonawczych stanowiących orzeczenia sądowe (Zdzisław Świeboda Komentarz do kodeksu postępowania cywilnego, Wydanie 2, Wydawnictwo Prawnicze Warszawa 2001, str. 840). Przepis art. 5 k.c. w tym wypadku nie stanowi bowiem źródła powstania prawa lecz przesłankę obrony dłużnika przed skierowanym do niego roszczeniem; nie podważa samego prawa wierzyciela lecz kładzie on tamę czynienia użytku z prawa w takich okolicznościach, w których narusza to zasady współżycia społecznego (podobnie Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 25 kwietnia - 7 maja 1955 r. IV CR 393/55, OSN 1956, nr 2, poz.39).

W opisanych wyżej okolicznościach nie ulega wątpliwości, że realizacja tytułu wykonawczego bez ograniczenia odpowiedzialności powodów stanowiłaby nadużycie prawa przez pozwanego, które w ocenie Sądu Odwoławczego nie powinno korzystać z ochrony prawnej. Powodowie na skutek pewnej nieporadności czy braku świadomości prawnej nie doprowadzili do zmiany treści klauzuli wykonalności, zaś wierzyciel - Skarb Państwa nie zawahał się prowadzić przeciwko nim postępowania egzekucyjnego w pełnym zakresie, z naruszeniem ochrony prawnej gwarantowanej w art. 1031 § 2 k.c. Taka nielojalna postawa pozwanego doprowadziła do tego, że obecnie wyłącznie powodowie ponoszą negatywne skutki zaniechań własnych ale też pozwanego, jak i wadliwych czynności sądu.

Tak argumentując oraz nie znajdując, z przyczyn opisanych wyżej, podstaw do zmiany zaskarżonego orzeczenia, Sąd Okręgowy oddalił bezzasadną apelację, o czym na podstawie art. 385 k.p.c. orzekł w punkcie 2. sentencji wyroku.

Analiza zaskarżonego wyroku doprowadziła do ujawnienia w jego sentencji oczywistej niedokładności, skutkującej koniecznością jej sprostowania. W wyroku w sposób nieprecyzyjny określono bowiem tytuł wykonawczy częściowo pozbawiany wykonalności oraz nie wskazano, w stosunku do których spośród kilkorga dłużników to pozbawienie wykonalności następuje.

Wobec powyższego należało z urzędu sprostować wskazaną niedokładność, o czym na mocy art. 350 § 1 i 3 k.p.c. Sąd Okręgowy orzekł w punkcie 1. sentencji.

Marzenna Ernest Agnieszka Tarasiuk-Tkaczuk Ziemowit Parzychowski