Serwis Internetowy Portal Orzeczeń używa plików cookies. Jeżeli nie wyrażają Państwo zgody, by pliki cookies były zapisywane na dysku należy zmienić ustawienia przeglądarki internetowej. Korzystając dalej z serwisu wyrażają Państwo zgodę na używanie cookies , zgodnie z aktualnymi ustawieniami przeglądarki.

II Ca 303/13 - postanowienie z uzasadnieniem Sąd Okręgowy w Szczecinie z 2015-01-14

Sygn. akt II Ca 303/13

POSTANOWIENIE

Dnia 14 stycznia 2015 roku

Sąd Okręgowy w Szczecinie II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący:

SSO Tomasz Szaj

Sędziowie:

SSO Violetta Osińska

SSR del. Marta Karnacewicz (spr.)

Protokolant:

sekr. sądowy Małgorzata Idzikowska-Chrząszczewska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 14 stycznia 2015 roku w S.

sprawy z wniosku B. K.

z udziałem J. K., S. G., B. K. i G. K.

o stwierdzenie nabycia spadku

na skutek apelacji wniesionej przez uczestniczki S. G. i B. K. od postanowienia Sądu Rejonowego w Świnoujściu z dnia 18 grudnia 2012 r., sygn. akt I Ns 311/07

postanawia:

I.  zmienić zaskarżone postanowienie w punkcie 1. W ten sposób, że stwierdza się, iż spadek po L. K., zmarłym w dniu 29 czerwca 2007 roku w Ś. i tam ostatnio zamieszkałym – w odniesieniu do nieruchomości położonych na terenie Rzeczypospolitej Polskiej – na podstawie testamentu wspólnego z dnia 28 maja 1997 r. nabyły dzieci: J. K., S. G. i B. K. – po 1/3 części każdy;

II.  tytułem kosztów sądowych nakazać pobranie na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Szczecinie:

a)  od J. K. kwoty 1.224,02 zł (tysiąca dwustu dwudziestu czterech złotych dwóch groszy),

b)  od S. G. kwoty 1.224,02 zł (tysiąca dwustu dwudziestu czterech złotych dwóch groszy),

c)  od B. K. kwoty 1.224,02 zł (tysiąca dwustu dwudziestu czterech złotych dwóch groszy),

d)  od B. K. kwoty 1.224,02 zł (tysiąca dwustu dwudziestu czterech złotych dwóch groszy);

III.  ustalić, że pozostałe koszty postępowania uczestnicy ponoszą we własnym zakresie.

Sygn. akt II Ca 303/13

UZASADNIENIE

W sprawie niniejszej wnioskodawczyni B. K. domagała się stwierdzenia, iż nabyła spadek po swoim mężu L. H. K. w oparciu o testament notarialny sporządzony przez spadkodawcę w Ś. w dniu 12 czerwca 2007 r.

W odpowiedzi na wniosek uczestniczki postępowania S. G. i B. K. wniosły o stwierdzenie, iż w zakresie nieruchomości położonej w Ś. spadek po L. H. K. na podstawie testamentu notarialnego sporządzonego w Niemczech w dniu 28 maja 1997 r. nabyli J. K., S. G. i B. K., każdy po 1/3 części.

Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 18 grudnia 2012 r. stwierdził, iż spadek po L. H. K. w zakresie nieruchomości położonej w Ś. w oparciu o testament notarialny sporządzony w dniu 12 czerwca 2007 r. nabyła żona B. K..

Rozstrzygnięcie powyższe Sąd Rejonowy w Świnoujściu oparł na następujących ustaleniach:

Spadkodawca L. H. K. – posiadający wyłącznie niemieckie obywatelstwo – zmarł w dniu 29 czerwca 2007 r. w Ś. jako żonaty z B. K.. Ze związku tego spadkodawca nie posiadał dzieci. W chwili śmierci był współwłaścicielem lokalu mieszkalnego i garażu położonych w Ś. przy ul. (...). (...) te nabył wspólnie z wnioskodawczynią w 2006 roku.

Z poprzedniego związku małżeńskiego z M. K., L. K. posiadał czworo dzieci: S. G., B. K., J. K. i G. K..

W dniu 28 maja 1997 r. spadkodawca wspólnie ze swoją pierwszą żoną M. K. w kancelarii notarialnej sporządzili testament wspólny, mocą którego ustanowili siebie nawzajem jedynymi spadkobiercami. Jednocześnie postanowili, że spadkobiercami małżonka żyjącego dłużej będą wspólne ich dzieci: S. G., B. K., J. K. – po 1/3 części. Małżonkowie wyłączyli od dziedziczenia swoją córkę G. K.. Testament został otwarty w dniu 1 lipca 2008 roku. Jako pierwsza zmarła M. K. – w dniu 25 lutego 1998 r.

W dniu 12 czerwca 2007 r. spadkodawca sporządził kolejny testament – szpitalu, przed notariuszem J. P.. W testamencie tym spadkodawca powołał do dziedziczenia swoją obecną żonę B. K. i wydziedziczył swoje córki.

Pomimo faktu, iż L. K. przed śmiercią cierpiał na chorobę nowotworową, to w dniu sporządzania testamentu nie znajdował się w stanie wyłączającym możliwość swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli.

Mając na uwadze tak ustalony stan faktyczny, Sąd Rejonowy w Świnoujściu stwierdził, iż w oparciu o treść art. 1107 1 i art. 1108 § 2 kpc sąd ten posiada wyłączną jurysdykcję w przedmiotowej w sprawie w zakresie nieruchomości położonych na terytorium Polski, albowiem pomimo, iż spadkodawca był wyłącznie obywatelem Niemiec, posiadał nieruchomości (udział) położone w P..

Dalej Sąd ustalił, iż w przedmiotowej sprawie, wobec niemieckiego obywatelstwa spadkodawcy, zastosowanie znajdzie prawo niemieckie, a to w oparciu o treść art. 34 ustawy prawo prywatne międzynarodowe (w brzmieniu na datę otwarcia spadku), zgodnie z którym w sprawach spadkowych właściwe jest prawo ojczyste spadkodawcy z chwili jego śmierci. Również o ważności testamentu rozstrzyga prawo ojczyste spadkodawcy, wystarczy jednak zachowanie formy przewidzianej przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana (art. 35 przywołanej ustawy prawo prywatne międzynarodowe).

Sąd Rejonowy następnie dokonał oceny ważności obu przedłożonych mu testamentów spadkodawcy i wzajemnej ich relacji do siebie.

Pierwszy testament notarialny sporządzony wspólnie z żoną M. K. sporządzony został w oparciu o § 2265 Niemieckiego Kodeksu Cywilnego ( (...)) dopuszczającego możliwość sporządzenia testamentu wspólnego – jedynie przez małżonków. Z kolei § 2269 (...) stanowi, że jeżeli małżonkowie we wspólnym testamencie, w którym ustanawiają siebie wzajemnie spadkobiercami określili, że po śmierci dłużej żyjącego małżonka spadek przypaść ma osobie trzeciej, to w przypadku wątpliwości należy przyjąć, iż osoba trzecia ustanowiona została spadkobiercą całego spadku małżonka zmarłego jako ostatni.

Drugi testament spadkodawcy sporządzony w formie notarialnej również spełnia wszystkie wymogi formalne przewidziane przepisami polskiego Kodeksu cywilnego i ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie. Nadto, zgodnie z opinią biegłej sądowej A. R., brak jest podstaw do uznania, że stan zdrowia spadkodawcy wyłączał możliwość swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli. Ten wniosek potwierdza dokumentacja medyczna dołączona do akt sprawy oraz zeznania świadków, którzy posiadali wiedzę o stanie zdrowia spadkodawcy i jego kondycji fizycznej i psychicznej w okresie testowania. W tej sytuacji Sąd Rejonowy uznał ważność tego testamentu również w świetle § 2229 (...) odnoszącym się do skutków złożenia oświadczenia na wypadek śmierci przez osobę nie dostrzegającą znaczenia swego oświadczenia i kierowania swoim postępowaniem.

Zgodnie z § 2253 (...) spadkodawca może w każdej chwili odwołać testament lub zawarte w nim rozporządzenie. Odwołanie to odbywa się poprzez sporządzenie nowego testamentu (§ 2254 (...)), co skutkuje unieważnieniem wcześniejszego testamentu w takim stopniu, w jakim jest sprzeczny z testamentem późniejszym (§ 2258 (...)). Jednakże zgodnie z § 2271 ust 1 (...) odwołanie rozporządzenia, które z rozporządzeniem drugiego małżonka znajduje się w stosunku określonym w § 2270 (...) następuje za życia małżonków zgodnie z § 2296 (...) obowiązującym przy odstąpieniu od umowy o spadek. Prawo do odwołania wygasa wraz ze śmiercią jednego z małżonków, jednakże małżonek żyjący dłużej może unieważnić swoje rozporządzenie, jeżeli nie przyjmie dokonanego na jego rzecz przysporzenia (§ 2271 (...)).

Zdaniem Sądu Rejonowego przywołane przepisy prawa niemieckiego nie wyłączały możliwości sporządzenia przez L. K. późniejszego testamentu notarialnego z dnia 12.06.2007 r. Spadkodawca z cała pewnością nie mógł odwołać testamentu wspólnego z dnia 28.05.1997 r. Również niewątpliwe było – zdaniem Sądu I instancji – że wcześniejsza śmierć M. K. zaktualizowała postanowienia testamentu wspólnego skutkując powołaniem do spadku trojga wymienionych tam dzieci: J. K., B. K. i S. G.. Takie jednak powołanie, stosownie do treści § 2269 (...), odnosiło się jedynie do majątku wspólnego M. K. i L. K.. Niewątpliwie zaś „wspólnym spadkiem” nie jest to, co spadkodawca nabył już po śmierci swojej pierwszej żony tj. po dniu 25.02.1998 r. Rozstrzygając kwestie dziedziczenia jedynie w zakresie nieruchomości położonych w Polsce, Sąd I instancji odniósł się wyłącznie do tego majątku i wskazał, że jego nabycie miało miejsce dopiero w 2006 roku. Oczywistym zaś jest, że wspólny testament z dnia 28.05.1997 r. nie mógł ograniczyć spadkodawcy w rozporządzeniu majątkiem nabytym już po śmierci M. K.. § 2269 (...) stanowi bowiem, iż dopiero w razie wątpliwości, co do intencji spadkodawcy (tu L. K.) w tym zakresie należałoby uznać, iż do spadku powołane są dzieci wymienione w pierwszym testamencie. Skoro treść testamentu notarialnego z dnia 12.06.2007 r. wyklucza przyjęcie, że wolą spadkodawcy było powołanie do całego spadku po nim dzieci, przeto – zdaniem Sądu I instancji – nie istnieją żadne wątpliwości co do tego, że treść rozporządzenia testamentu z dnia 28.05.1997 r. nie rozciąga się na majątek nabyty przez spadkodawcę po śmierci M. K.. Dodatkowo Sąd wskazał, iż zgodnie z § 2085 (...) nieważność jednego z wielu rozporządzeń zawartych w testamencie powoduje nieważność pozostałych rozporządzeń, o ile spadkodawca nie dokonałby ich bez nieważnego rozporządzenia. Gdyby więc uznać, ż testament z dnia 12.06.2007 r. zawiera nieważne rozporządzenie w zakresie wspólnego spadku M. i L. K., to nie mogłoby to mieć wpływu na ważność powołania wnioskodawczyni do spadku w zakresie majątku nabytego przez spadkodawcę po śmierci jego pierwszej żony. Nadto, jeżeli treść rozporządzenia testamentowego dopuszcza różne interpretacje, wówczas w przypadku wątpliwości należy preferować taką interpretację, w przypadku której rozporządzenie mogłoby być skuteczne (§ 2084 (...)).

W tak ustalonym stanie faktycznym i tak przedstawionych rozważaniach Sąd Rejonowy w Świnoujściu stwierdził nabycie spadku na podstawie drugiego testamentu L. K. z dnia 12 czerwca 2007 r. (punkt 1. postanowienia) oraz orzekł, iż koszty postępowania wnioskodawczyni i uczestnicy ponoszą zgodnie ze swoim udziałem w sprawie (punkt 2. postanowienia).

Apelacje od punktu 1. powyższego postanowienia złożyły uczestniczki S. G. i B. K. zarzucając mu naruszenie prawa materialnego, a mianowicie § 2269 (...) i § 2271 ust. 2 (...) poprzez błędną ich wykładnię i przyjęcie, że L. K. mógł po śmierci M. K. odwołać testament notarialny z dnia 28 maja 1997 r. w zakresie powołania do spadku J. K., S. G. i B. K. – w zakresie przedmiotów nabytych po śmierci M. K.. Mając na uwadze powyższe zażądano:

1. zmiany zaskarżonego postanowienia w punkcie 1. Poprzez stwierdzenie, że spadek po L. K., w zakresie nieruchomości położonych na terenie Rzeczpospolitej Polskiej nabyli na podstawie testamentu notarialnego z dnia 28 maja 1997 r. uczestnicy: J. K., S. G. i B. K. w udziałach po 1/3 części każdy,

2. zasądzenia od wnioskodawczyni na rzecz apelujących uczestniczek kosztów postępowania odwoławczego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacje okazały się uzasadnione.

Materiał niniejszego postępowania został poszerzony przez Sąd Okręgowy o dodatkowo nadesłane normy prawa niemieckiego oraz ostatecznie o dowód z opinii biegłego z zakresu prawa niemieckiego.

Sąd Odwoławczy podziela ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd I instancji i przedstawione w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia. Ostatecznie nie były one kwestionowane również przez apelujące uczestniczki. Sąd Okręgowy ustalenia te przyjmuje, jak własne.

Jako słuszne należy również ocenić rozważania dotyczące prawa mającego zastosowanie w niniejszej sprawie – tj. prawa niemieckiego. Przywołane zostały właściwe przepisy regulujące tę kwestię, według właściwego ich stanu i brzmienia. Tym wywodom apelujące nie stawiały zarzutów. Sąd Okręgowy wywodów tych zatem nie będzie powielał. Prawo właściwe wskazuje zatem art. 34 ustawy z dnia 12 listopada 1965 roku prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. z 1965 r., nr 46, poz. 290 ze zm.), zgodnie z którym statut spadkowy wyznaczany był przez obywatelstwo spadkodawcy z chwili jego śmierci.

Sąd Okręgowy dodatkowo pochylił się nad instytucją tzw. odesłania zwrotnego i w tym zakresie ustalono, iż prawo niemieckie (na datę otwarcia spadku) nie przewidywało przyznania prymatu prawu polskiemu, co potwierdza brzmienie art. 25 przepisów wprowadzających (...): „Następstwo prawne w wyniku śmierci podlega prawu państwa, którego obywatelem był spadkodawca w chwili śmierci.”. Wyjątek od powyższej reguły co do nieruchomości położonych za granicą niemieckie prawo kolizyjne przewiduje tylko, o ile w kraju położenia nieruchomości istnieje specjalny materialnoprawny reżim dziedziczenia owych nieruchomości np. w odniesieniu do gospodarstw rolnych. Skoro w przedmiotowej sprawie nie ustalono, aby spadkodawcy przysługiwało prawo do nieruchomości poddanej specjalnej regulacji prawa polskiego – przeto ogólna reguła stosowania prawa niemieckiego nie zostaje wyłączona.

Formalną ważność rozrządzeń testamentowych reguluje Konwencja dotycząca kolizji praw w przedmiocie formy rozporządzeń testamentowych, sporządzona w H. dnia 5 października 1961 r. i w tym zakresie ustalenia Sądu I instancji są bez zarzutu.

Zasadnicza kwestia wymagająca rozstrzygnięcia sprowadzała się do zagadnienia, czy w świetle prawa niemieckiego możliwe jest sporządzenie drugiego testamentu przez małżonka żyjącego dłużej w sytuacji, gdy uprzednio małżonek ten sporządził testament wspólny ze wzajemnym powołaniem małżonków oraz dalszym powołaniem, dzieci obojga testatorów.

Rozważania i wnioski Sądu I instancji zostały przywołane wyżej i skutkowały orzeczeniem na korzyść drugiego testamentu spadkodawcy. Wywołały one jednak wątpliwości Sądu Okręgowego, gdyż przepis § 2269 (...), który zdaniem Sądu Rejonowego umożliwia sporządzenie odmiennego testamentu jeżeli nie dotyka on majątku spadkowego, nie zawiera treści, które zostały zeń wyinterpretowane. Treść tego przepisu jest jasna i stanowi, że „jeżeli małżonkowie w testamencie wspólnym, którym ustanawiają siebie wzajemnie spadkobiercami, postanowili, że po śmierci tego małżonka, który przeżyje drugiego, ich spadek obustronny przypaść ma osobie trzeciej, należy, w razie wątpliwości, przyjąć, że ta trzecia osoba ustanowiona jest spadkobiercą względem całego spadku małżonka ostatnio zmarłego”. Regulacja ta w żaden sposób nie odnosi się do majątku wspólnego, odrębnego, spadkowego itp. Instytucja testamentu wspólnego w prawie niemieckim jest wyjątkowa, ale i bardzo kategoryczna. Daje gwarancję każdemu małżonkowi niezmienności ich woli. Nie ma zatem znaczenia jakiego majątku dotyka. Wywody Sądu I instancji mają tę jeszcze lukę, iż o ile nabycie nieruchomości położonych w Polsce z całą pewnością miało miejsce po śmierci pierwszej żony spadkodawcy, o tyle brak ustaleń z jakiego majątku nieruchomości te zostały nabyte. Kategoryczne stwierdzenie, iż nie są one związane z majątkiem spadkowym po pierwszej żonie może bowiem być przedwczesnym – wszak nabycie ich mogło być finansowane majątkiem pochodzącym ze spadku po pierwszej żonie lub majątkiem samego spadkodawcy, który to majątek wszedłby do spadku, gdyby on zmarł jako pierwszy.

Sąd Okręgowy zatem uznał, iż sama treść § 2269 (...) nie daje podstaw do interpretacji zaprezentowanej przez Sąd I instancji. Nie posiadając jednak pełnej znajomości przepisów prawa niemieckiego, w tym być może uregulowań szczególnych, Sąd Okręgowy zasięgnął wiedzy specjalistycznej i w tym celu powołał biegłego ad hoc z zakresu prawa niemieckiego na okoliczność stosunku obu przedmiotowych testamentów do siebie. Opinia dnia 5 maja 2014 r. przedstawiona przez dr. iur. M. M. (2) na przedstawione zagadnienie udzieliła bardzo dogłębnie przeanalizowanej i jasnej odpowiedzi. Wnioski płynące z opinii zostały poparte przepisami prawa niemieckiego i polskiego. Sąd Okręgowy opinię w całości zaakceptował. Nie wpłynęły zarzuty do opinii.

Biegły ustalił, iż testament wspólny L. K. i M. K. to tzw. testament berliński. Może on występować w dwóch wariantach:

Rozdzielność mas spadkowych

Konstrukcja ta opiera się na nieznanym prawu polskiemu podstawieniu powierniczym (§§ 2100 i nast. (...)). W wariancie tym do dziedziczenia po zmarłym wcześniej małżonku powołany zostaje jako spadkobierca wstępny małżonek dłużej żyjący oraz – jako spadkobiercy dalsi – wskazane osoby trzecie, które mają być jednocześnie w przyszłości także pełnymi spadkobiercami po małżonku dłużej żyjącym. Na majątek dłużej żyjącego małżonka składają się dwie masy majątkowe: masa spadku po wcześniej zmarłym małżonku, co do której jest on czasowym spadkobiercą oraz majątek własny żyjącego dłużej małżonka, którego spadkobiercami pełnymi ustanowione zostają w testamencie wspólnym osoby trzecie (dzieci testatorów). Spadkobierca wstępny nabywa pełnię praw do spadku na zasadach sukcesji generalnej, ale w sposób ograniczony czasowo. Również spadkobierca dalszy uzyskuje na zasadzie sukcesji generalnej po pierwotnym spadkodawcy stanowisko spadkobiercy, ale skutek ten zostaje odroczony w czasie. Przejście spadku na spadkobiercę dalszego następuje w terminie określonym przez spadkodawcę albo wraz z zajściem wydarzenia określonego przez spadkodawcę (§ 2106 ust. 1 (...)). Jeśli spadkodawca nie określił czasu ani wydarzenia powodującego przejście spadku na spadkobiercę dalszego, do przejścia tego dochodzi wraz ze śmiercią spadkobiercy wstępnego (§ 2106 ust. 1 (...)). Co do zasady powołanie spadkodawcy dalszego staje się bezskuteczne po upływie 30 lat (§ 2109 (...)).

Spadkobierca wstępny nie jest co do reguły ograniczony w rozporządzaniu masą spadkową (§ 2112 ust. 1 (...)). Może również zużywać elementy masy spadkowej w ramach prawidłowej gospodarki (§ 2134 (...)). Zgodnie z § 2111 ust. 1 (...) spadkobiercy dalszemu przysługuje jednak na zasadzie surogacji prawo do składników majątkowych uzyskanych w zamian za pierwotne elementy spadku. Jeden z wyjątków od powyższej reguły dotyczy rozporządzania nieruchomościami oraz prawami do nieruchomości wchodzących w skład spadku. Są one bowiem bezskuteczne w zakresie, w jakim udaremniają lub uszczuplają prawa spadkobiercy dalszego (§ 2113 ust. 1 (...)). Dalsze ograniczenia dotyczą rozporządzeń pod tytułem darmym (§ 2113 ust. 2 (...)) oraz egzekucji w związku z wierzytelnościami osobistymi spadkobiercy wstępnego (§ 2115 (...)).

Wariant jedności majątku

Dłużej żyjący małżonek zostaje w tym wariancie testamentu berlińskiego pełnoprawnym spadkobiercą, nieograniczonym podstawieniem powierniczym. Spadek zlewa się z majątkiem własnym tego małżonka. Jednocześnie testament reguluje sukcesję prawną po dłużej żyjącym małżonku. Osoby trzecie wskazane w testamencie zostają po jego śmierci jego pełnoprawnymi spadkobiercami, o ile dożyją otwarcia spadku.

Ustalenie objętej treścią testamentu woli obojga małżonków stanowi kompetencję sądu spadku. Jeśli wola testatorów nie może zostać ustalona, ustawodawca domniemywa w § 2269 ust. 1 (...) wariant jedności majątku. Zgodnie z orzecznictwem ciężar dowodu, iż spadkodawcy posłużyli się konstrukcją rozdzielności mas spadkowych, spoczywa na osobie na to się powołującej.

W przedmiotowej sprawie spadkodawca testował w testamencie wspólnym z 28 maja 1997 roku w formie aktu notarialnego, co wiąże się z obowiązkiem wywiązania się przez notariusza z funkcji doradczej i pociąga za sobą mniejszą możliwość dokonywania wykładni. Rozrządzenie testamentowe dotyczące powołania do dziedziczenia małżonka dłużej żyjącego w testamencie wspólnym zawiera zaś pojęcie nieograniczonego spadkobiercy wyłącznego. Także w stosunku do dzieci testatorów mających dziedziczyć po śmierci dłużej żyjącego małżonka posłużono się pojęciem spadkobierca ( E. ), a nie pojęciem N. , oznaczającym spadkobiercę dalszego przy podstawieniu powierniczym. Sposób sformułowania rozrządzeń testamentowych w testamencie wspólnym spadkodawcy z 28 maja 1997 roku nie daje podstaw do dokonywania jego wykładni w sposób inny, niż przemawiający za zastosowaniem wariantu jedności majątku. Spadkodawca L. K. został tym samym ustanowiony spadkobiercą swojej pierwszej żony, a nie jedynie spadkobiercą wstępnym w ramach podstawienia powierniczego. Jednocześnie spadkodawca własnymi spadkobiercami ustanowił troje wspólnych dzieci małżonków testujących w testamencie wspólnym.

Elementem specyficznym takiego testamentu są tzw. rozrządzenia korespektywne tj. rozrządzenia będące – zgodnie z wolą testatora – na tyle silnie z sobą powiązane, iż jedno z nich nie zostałoby poczynione w razie braku drugiego (§ 2270 ust. 1 (...)). W stosunku korespektywności pozostawać mogą zgodnie z § 2270 ust. 3 (...) wyłącznie rozrządzenia dotyczące ustanowienia spadkobiercy, zapisu lub polecenia. § 2270 ust. 2 (...) zawiera domniemanie, zgodnie z którym w razie wątpliwości za korespektywne uznaje się rozrządzenia prowadzące do wzajemnego uwzględnienia się przez małżonków w testamencie oraz rozrządzenia na rzecz drugiego z małżonków, który przeżyje wcześniej zmarłego małżonka z jednoczesnym rozrządzeniem na rzecz osoby spokrewnionej lub bliskiej wcześniej zmarłego. K. może dotyczyć przy tym nie tylko wzajemnego powołania się przez małżonków do dziedziczenia, ale także powołania przez dłużej żyjącego małżonka do dziedziczenia wspólnych dzieci.

W praktyce obrotu prawnego, zwłaszcza w obrocie notarialnym, w testamentach wzajemnych małżonków, w sytuacji gdy małżonkowie chcą wykluczyć związanie dłużej żyjącego małżonka poczynionymi rozrządzeniami na rzecz osób trzecich wynikające z regulacji ustawowych, stosowana jest często tzw. klauzula uwalniająca: dłużej żyjący małżonek może w takiej sytuacji jednostronnie zmienić treść rozrządzeń testamentowych na rzecz osób trzecich, objętych w innym wypadku domniemaniem korespektywności.

W przedmiotowej sprawie małżonkowie testujący w testamencie wspólnym z 28 maja 1997 roku przyznali dłużej żyjącemu małżonkowi wolną rękę jedynie co do możliwości zmiany powołania do dziedziczenia wspólnych dzieci w zakresie dotyczącym córki wyłączonej od dziedziczenia (lub jej zstępnych) przy jednoczesnym odpowiedni zmniejszeniu udziałów pozostałych powołanych do dziedziczenia trojga dzieci (ich zstępnych powołanych na zasadzie podstawienia zwykłego).

Odwołanie rozrządzeń korespektywnych ograniczone jest § 2271 (...) i odbywa się zgodnie z regułami dotyczącymi odstępowania od umów dziedziczenia. Po śmierci pierwszego z małżonków i przyjęciu przez małżonka dłużej żyjącego otrzymanego z mocy testamentu wspólnego przysporzenia po zmarłym, prawo odwołania rozrządzenia korespektywnego przez dłużej żyjącego małżonka zasadniczo wygasa. Bez znaczenia jest przy tym czy nabyte przysporzenie ma walor gospodarczo korzystny. Jednostronna zmiana rozrządzenia o charakterze korespektywnym w późniejszym testamencie jednego z małżonków jest bezskuteczna (tu biegły powołał się na piśmiennictwo doktryny niemieckiej).

Taki kierunek norm prawa niemieckiego daje postawy do wyciągnięcia wniosku, iż w przedmiotowej sprawie rozrządzenia dotyczące powołania do dziedziczenia w testamencie wspólnym spadkodawcy mają charakter korespektywny, co skutkuje nieskutecznością kolejnego testamentu spadkodawcy z 12 czerwca 2007 roku, gdyż zawarte w § 1 tego testamentu powołanie do dziedziczenia drugiej żony spadkodawcy, jako naruszające wcześniejsze powołanie do dziedziczenia dzieci testatora i jego pierwszej małżonki w testamencie wspólnym, byłoby bezskuteczne.

Sąd Okręgowy – w ślad za biegłym – nie dopatrzył się w niniejszej sprawie wyjątków dotyczących odwołalności - modyfikacji rozrządzeń korespektywnych po przyjęciu spadku przez małżonka dłużej żyjącego. Chodzi w szczególności o możliwość wydziedziczenia dziecka wskazanego w testamencie wspólnym. Klasyczny jako podstawa wydziedziczenia w polskim prawie spadkowym powód, polegający na nieutrzymywaniu przez zstępnych kontaktów z testatorem i nieinteresowaniu się jego losem, nie był wymieniany wśród możliwych przypadków zastosowania § 2333 pkt 5 (...) w brzmieniu na dzień otwarcia spadku. Inne zdarzenia rozważane przez biegłego np. niealimentacja, marnotrawny tryb życia zstępnego nie dały asumptu do uwzględnienia ich przy modyfikacji rozrządzeń korespektywnych testamentu wspólnego. Z treści testamentu spadkodawcy z 12 czerwca 2007 r. nie wynika bowiem, by dzieci pierwotnie powołane do dziedziczenia po nim w testamencie wspólnym spełniały przesłanki umożliwiające testatorowi zmianę w zakresie powołania do dziedziczenia na podstawie omawianego wyjątku. W świetle § 2336 ust. 2 (...) w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 2002 roku do 31 grudnia 2009 roku, do którego odsyła § 2338 ust. 2 (...), okoliczności takie musiałyby być zawarte w później sporządzonym testamencie, a ponadto uprawniałyby jedynie do ograniczenia możliwości korzystania przez powołanego spadkobiercę z majątku spadkowego, a nie wykluczenia takiego spadkobiercy od dziedziczenia, do którego został on wcześniej powołany.

W testamencie wspólnym z 28 maja 1997 r. zawarto tzw. klauzulę zachowku. W testamencie wspólnym spadkodawcy stanowi ona, że wykluczeniu od dziedziczenia podlegało będzie (wraz ze zstępnymi powołanymi na zasadzie podstawienia zwykłego) to z dzieci, które po śmierci pierwszego z rodziców zażąda od ustanowionego wyłącznym spadkobiercą zmarłego drugiego z małżonków zachowku. Potencjalna zmiana w kręgu powołanej do dziedziczenia testamentowego w testamencie wspólnym z 28 maja 1997 r. trójki dzieci spadkodawcy wynikać może zatem z ewentualnego zgłoszenia roszczeń zachowkowych względem spadkodawcy po nabyciu przez niego spadku po pierwszej żonie. O ile którekolwiek z powołanej do dziedziczenia trójki dzieci roszczenia takie zgłosiło, byłoby mocą testamentu wspólnego rodziców wykluczone od dziedziczenia po spadkodawcy wraz ze swoimi zstępnymi. Taka jednak sytuacja w przedmiotowej sprawie również nie została podniesiona.

Biegły z zakresu prawa niemieckiego zakładając korespektywny charakter rozrządzeń testamentowych dotyczących ustanowienia spadkobierców w testamencie wspólnym z 28 maja 1997 r., uznał, iż spadkodawca po śmierci pierwszej małżonki i nabyciu spadku po niej pozostawał związany powołaniem do dziedziczenia trójki dzieci z pierwszego małżeństwa. Zgodnie z treścią testamentu spadkodawca mógł rozszerzyć powołanie do dziedziczenia wyłącznie na wykluczoną od dziedziczenia córkę lub jej zstępnych, z którego to prawa spadkodawca w swoim późniejszym testamencie z 12 czerwca 2007 roku nie skorzystał. Dalej idące rozrządzenia testamentowe, naruszające powołanie do dziedziczenia dzieci spadkodawcy w testamencie wspólnym z 28 maja 1997 r., uznać należy na gruncie niemieckiego prawa spadkowego za bezskuteczne.

Ustrój majątkowy małżeński, czy to w pierwszym, czy to w drugim małżeństwie spadkodawcy, w przedmiotowej sprawie nie ma znaczenia dla kwestii testamentowego dziedziczenia po spadkodawcy, tak jak i pochodzenie środków na zakup poszczególnych składników majątku spadkowego. Pochodzenie środków na zakup miałoby znaczenie jedynie w razie zastosowania konstrukcji podstawienia powierniczego przez pierwszą małżonkę spadkodawcy, ze względu na zasadę surogacji, przy czym dotyczyłoby to sukcesji spadkowej po owej pierwszej żonie i składu majątku spadkowego po niej, objętego podstawieniem powierniczym. Treść testamentu wspólnego spadkodawcy i jego pierwszej małżonki z 28 maja 1997 roku nie daje jednak żadnych podstaw do przyjęcia, iż w wypadku spadkobrania po pierwszej żonie spadkodawcy doszło do podstawienia powierniczego.

Mając powyższe na uwadze i w całości podzielając rozważania biegłego M. M. (2) Sąd Okręgowy – w oparciu o treść art. 386 § 1 K.p.c. - dokonał zmiany postanowienia Sądu I instancji i orzekł, że spadek – w zakresie nieruchomości położonych na terytorium Polski – po L. K., na podstawie pierwszego wspólnego testamentu sporządzonego przed notariuszem w Niemczech dziedziczy w równych częściach troje wskazanych tam dzieci.

O kosztach postępowania orzeczono w oparciu o ogólną regułę wynikającą z art. 520 § K.p.c., zgodnie z którą każdy ponosi koszty związane ze swym udziałem w sprawie - również koszty zastępstwa procesowego. Koszty sądowe w postaci wynagrodzenia biegłego M. M. (2), w związku z dopuszczonym z urzędu dowodem w tym zakresie, zostały rozłożone na cztery osoby mające interes w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu tj. wnioskodawczynię i troje uczestników – spadkobierców testamentu wspólnego. Sąd osoby te obciążył kosztami opinii w częściach równych – wobec czego orzeczono jak w punkcie II postanowienia Sądu Okręgowego.

Dodano:  ,  Opublikował(a):  Dorota Szlachta
Podmiot udostępniający informację: Sąd Okręgowy w Szczecinie
Osoba, która wytworzyła informację:  Tomasz Szaj,  Violetta Osińska
Data wytworzenia informacji: